Het is niet onwaarschijnlijk dat we afkoersen op een wereld zonder (betaald) werk. Robotisering en Artificial Intelligence zorgen in hoog tempo voor verregaande veranderingen op de arbeidsmarkt. Er gaan vele banen verdwijnen en, o ja, er komen ook nieuwe banen bij! Maar welke en hoeveel is nog niet duidelijk. Moeten we dat zien als een kans? Of als een uitdaging? Is het een probleem? Dat vraagt een maatschappelijke discussie en daarvoor is het wel de hoogste tijd! Echter: vanuit de landelijke politiek en de politici van de verschillende partijen is hier nog niet of nauwelijks aandacht voor. Dat wordt wel hoogtijd: regeren is immers vooruitzien, toch?
Een belangrijk onderdeel uit deze discussie wil ik hier wel alvast aansnijden nl.: welke gevolgen heeft dit alles voor het onderwijs, met name het beroepsonderwijs? Anders gezegd: als de beroepen verdwijnen, waarvoor leidt het beroepsonderwijs dan nog op? Dat wil ik nader aanduiden en voorzien van een oplossingsrichting in het denken. Graag nodig ik u om hierop te reageren, te reflecteren of om aanvullingen, onderbouwingen dan wel alternatieven aan te dragen.
Worden robots slimmer dan mensen?
Wat mij betreft is daar geen enkele twijfel over: ja, robots worden slimmer dan mensen en ook slimmer dan de mensheid. Slimme robots zijn er nu al op vele terreinen en gebieden: van offline tot online, van productie tot diensten en van handwerk tot denkwerk. Als je een brede omschrijving wilt hanteren van robots is de volgende omschrijving een werkbare definitie: ‘machines of virtuele toepassingen die op basis van programmering of zelflerende technieken mechanische en/of intellectuele handelingen automatiseren’[1].
De huidige generatie robots is vrij dom, te vergelijken met een insekt of een niet al te slimme vis. Dit is snel aan het veranderen. Kunstmatige intelligentie op zich (niet ingebed in een robot) klopt de mens op steeds meer terreinen. Een computer waarvan het denkvermogen dat van een mens evenaart of overstijgt, kan over hooguit enkele tientallen jaren in een humanoïde robot ingebouwd worden ingebouwd.
De volgende stap in de evolutie van machines is gezet met het oprichten van een communicatienetwerk, RoboEarth, dat door robots onderling wordt gebruikt om ervaringen uit te wisselen en zo bij te leren. Machines kunnen nu van elkaar leren en zichzelf herprogrammeren. Hiermee is hun evolutie los komen te staan van de mens. De gevolgen hiervan kunnen niet overschat worden. Vanaf nu zullen machines op hun eigen manier evolueren.
Dit heeft zeker impact op allerlei terreinen en zeker ook op de arbeidsmarkt. Zowel productie als dienstverlening door robots! Wat betekent dat voor de mens? Voor de arbeidsmarkt? Voor de beroepen? Voor de beroepsopleidingen?
Welke beroepen gaan verdwijnen?
De verwachting is dat in een steeds hoger tempo beroepen gaan verdwijnen, te beginnen met beroepen die veel repeterend werk kennen. Dat is nu al het geval; zie lasrobots, pick-and-place robots, machinebedieners en ook de robot-metselaar en zelfs de robot-kok en de robotvoetballers zijn beschikbaar. Ook de autonome auto is gewoon een robot waar je in vervoerd wordt.
Verder is er een mooi overzicht beschikbaar waarin je zelf kunt nagaan of en in welke mate je beroep tot de overnamekandidaten voor robotisering behoort. Zie: http://nos.nl/op3/artikel/2163626-wereldzonderwerk-zo-groot-is-de-kans-dat-een-robot-jouw-baan-inpikt.html
Welke beroepen gaan veranderen?
Daar kan ik heel kort over zijn: alle beroepen gaan veranderen! Sterker nog: dat is al het geval. De impact van de verregaande digitalisering maakt dat alle beroepen in meer of nog meer mate gaan veranderen. Vaak zal het zo zijn dat de mens samen met robots in teamverband tot de beste prestaties komt. De vraag is wel: voor hoe lang? Met de huidige en toekomstige generaties robots en AI zijn vormen van machinelearning te bereiken die de vermogens van mensen al snel te boven gaan. Met creativiteit, empathie en andere typisch menselijke vermogens kunnen we nog wel een tijdje verder, hoewel ook dat uiteindelijk door machines kan worden overgenomen. Stukjes schrijven zoals deze kan een goed algoritme / computerprogramma uiteindelijk best zelf. En waarom dan nog: immers de communicatie tussen de machines zelf zal gedigitaliseerd verlopen via o.a. RoboEarth. Alleen voor de mensen is nog een vertaling in letters en tekst nodig: beetje traag en oudbollig, toch?
Wat betekent dat voor opleiding en scholing?
Opleidingen zijn tot nu toe voornamelijk gericht op toekomstige beroepsuitoefening. Het besef dat je vervolgens via scholing moet ‘bijblijven’ is ook al wel doorgedrongen. Daarbij was scholing vooral skill upgrading: iedereen meer kennis en vaardigheden. Door grote investeringen in het onderwijs is het steeds gelukt om mensen beter op te leiden en aan de veranderende vraag naar vaardigheden te voldoen. De ‘race tussen technologie en onderwijs’ werd gewonnen door onderwijs.
Met de opkomst van het tweede machinetijdperk is een nieuwe werkelijkheid ontstaan waarin machines denkkracht leveren en waar het digitaal Taylorisme het mogelijk maakt om cognitief routinewerk in deeltaken op te knippen en te offshoren, outsourcen of te automatiseren. Voor de nabije toekomst wordt verwacht dat automatisering alle opleidingsniveaus treft, dwars door sectoren heen.
Ook nu gaan we er vanuit dat investeringen in scholing en onderwijs de belangrijkste opties zijn om ervoor te zorgen dat mensen de juiste vaardigheden hebben voor het werk van de toekomst. Tegelijkertijd is onzeker over hoe dat werk – en de vaardigheden – van de toekomst er precies uit zullen zien. Om vraag en aanbod zo goed mogelijk op elkaar te laten aansluiten, is interactie tussen bedrijven en het onderwijs van belang (betrekken van bedrijven bij opzet curricula; strategische relaties tussen bedrijven en onderwijsinstellingen).
Investeringen in het basis- en voortgezet onderwijs zijn van belang om kinderen toe te rusten met vaardigheden die voor de toekomstige economie en maatschappij van belang worden geacht. Het betreft diverse generieke vaardigheden: vaardigheden waarin mensen zich onderscheiden van computers zoals het werken met nieuwe informatie, creativiteit, communicatie, of vaardigheden die passen bij flexibilisering en een digitaliserende omgeving, zoals metacognitieve vaardigheden, ondernemerschap en e-skills waaronder leren programmeren, 3D-printen en dergelijke.
Als we dat afzetten tegen de huidige leerdoelen in het basis- en voortgezet onderwijs wordt duidelijk dat we voor een grote uitdaging staan.
Toekomstdenkers gevraagd!
Als je het bovenstaande overdenkt is het de hoogste tijd om met elkaar na te denken over wat de impact van dit alles is in de nabije toekomst. Technologie grijpt in op ons dagelijks leven als mens en op de maatschappij in zijn geheel. Daarbij komen ook morele en ethische kwesties aan de orde aangezien technologie niet waardevrij is, zeker niet als de technologische ontwikkelingen een grote autonomie kunnen krijgen. Deze ontwikkelingen gaan snel, zeer snel en het is zaak nu al vooruit te denken op veranderingen die we vandaag al zien. Door toekomstdenken kunnen we een mogelijke toekomst nu al verbeelden. Die menselijke eigenschap moeten we gebruiken om scenario’s te schetsen van wat waarschijnlijk gaat gebeuren. Dat is niet hetzelfde als toekomst voorspellen. Misschien, ja zelfs waarschijnlijk, ziet de toekomst er toch nog net weer anders uit dan we kunnen verbeelden. Maar het helpt wel om in kaart te brengen waar je zoals aan moet denken als we afkoersen op een wereld zonder (betaald) werk. En dat is wel een zeer waarschijnlijk toekomstperspectief.
[1] Zie ‘Robots aan het stuur’, p32, Jochanan Eynikel,2017 Uitgeverij LannoCampus, Leuven.
Geert Wijnhoven juni 12, 2017
Het is alleen maar leuk om te reageren op dingen waar ik het niet mee eens ben. Betaald werk houdt volgens mij nooit op. Bepaald werk wel. Dat is altijd zo geweest. En je weet niet precies waar je voor op moet leiden. Dat is ook een beetje anticyclisch: wat nu wat oplevert kan over tien jaar waardeloos zijn. Bijvoorbeeld techniek. Stel je voor dat robots slimmer zijn en zichzelf ontwikkelen. Dat je heb je alleen nog mensen nodig de robots opdrachten te geven.
Maar ook dat geloof ik niet, Zeker niet tijdens ons leven. Mensen blijven om moeten gaan met mensen. Om ze te snappen. Om de diensten en contacten te leveren waar mensen echt op zitten te wachten. En voor wie niet wel werken: een basisinkomen. Eigenlijk zouden mensen die werken mindere geld moeten krijgen dan mensen die dat niet doen. Want werkenden consumeren minder en werken is een voorrecht. Niet het geld wat je ermee verdient. Maar het duurt nog wel even voordat we dat gaan accepteren en snappen.